SQAAF बाह्य-मूल्यांकन २०२५: महाराष्ट्रातील शाळांसाठी संपूर्ण मार्गदर्शक

आपण सगळेच ऐकतो की शिक्षण पद्धती बदलत आहे. आता शाळांची फक्त तपासणी करून चुका काढण्याचे दिवस गेले. त्याऐवजी, शाळांनी स्वतःला ओळखून, स्वतःच्या पायावर उभं राहून, स्वतःचा विकास करावा, यासाठी सरकार मदत करत आहे. याच चांगल्या विचारातून ‘शाळा गुणवत्ता मूल्यांकन आणि आश्वासन आराखडा’ म्हणजेच SQAAF (स्कॉफ) तयार करण्यात आला आहे.

SQAAF ची पुस्तिका म्हणजे शाळांसाठी एक सोपा मार्गदर्शक किंवा ‘हेल्प-बुक’ आहे. हे पुस्तक शाळांना सांगतं की आपली शाळा नेमकी कशी आहे, तिच्यात काय चांगलं आहे आणि अजून काय चांगलं करता येईल. याचा शेवटचा उद्देश एकच आहे – प्रत्येक शाळेने विचार करून स्वतःचा एक पक्का ‘विकास आराखडा’ (Development Plan) बनवावा.

SQAAF म्हणजे नक्की काय? सोपी रचना

कल्पना करा की, SQAAF म्हणजे शाळेची स्वतःची ‘रिपोर्ट कार्ड’ आहे. जशी विद्यार्थ्यांची मार्कलिस्ट असते, तशीच ही शाळेची प्रगती दाखवणारी मार्कलिस्ट आहे. ती कशी बनली आहे ते पाहूया:

1. क्षेत्र (Main Subjects): या रिपोर्ट कार्डमध्ये एकूण ६ मुख्य विषय आहेत. हे विषय म्हणजे शाळेच्या कामकाजाचे महत्त्वाचे भाग आहेत.
2. उप-क्षेत्र (Chapters): प्रत्येक मुख्य विषयात काही छोटे-छोटे ‘धडे’ आहेत.
3. मानके (Questions): प्रत्येक धड्यात काही ‘प्रश्न’ विचारले आहेत, ज्यांना ‘मानके’ म्हणतात. शाळेला स्वतःबद्दल अशा १२८ प्रश्नांची उत्तरे द्यायची आहेत.
4. स्तर (Grades/Marks): प्रत्येक प्रश्नासाठी शाळेला स्वतःला चारपैकी एक ‘ग्रेड’ द्यायचा आहे.
   • स्तर १ (सुरुवात): म्हणजे ‘आम्ही फक्त सुरुवात केली आहे, अजून खूप काम करायचं आहे.’
   • स्तर २ (विकसनशील): म्हणजे ‘आम्ही योग्य दिशेने निघालो आहोत, हळूहळू सुधारणा करतोय.’
   • स्तर ३ (प्रगत): म्हणजे ‘व्वा! आमची कामगिरी खूप चांगली आहे.’
   • स्तर ४ (उत्कृष्ट): म्हणजे ‘आमची शाळा इतरांसाठी एक आदर्श आहे, आम्ही काहीतरी नवीन आणि छान करतोय.’

शाळेच्या रिपोर्ट कार्डचे ६ मुख्य विषय (क्षेत्र)

१. अभ्यासक्रम आणि शिकवण्याची पद्धत (Curriculum and Teaching) हा सर्वात महत्त्वाचा विषय आहे. यात मुलं वर्गात काय आणि कसं शिकतात यावर भर दिला जातो.

• शिक्षक फक्त पुस्तक वाचून दाखवतात की मुलांना खेळातून, गाण्यातून, वेगवेगळ्या गंमतीजमती करून शिकवतात?
• वर्गात कम्प्युटर किंवा प्रोजेक्टरसारख्या नवीन गोष्टींचा वापर होतो का?
• शाळेतल्या परीक्षा फक्त मार्कांसाठी असतात की मुलांना काय येत नाही हे समजून घेऊन त्यांना पुन्हा शिकवण्यासाठी घेतल्या जातात?

२. शाळेची जागा आणि सोयी-सुविधा (Infrastructure) मुलं जिथे शिकतात, ती जागा चांगली आणि सुरक्षित हवी. यात खालील गोष्टी तपासल्या जातात:

• शाळेची इमारत मजबूत आणि सुरक्षित आहे का? वर्गात बसायला चांगले बेंच आणि भरपूर उजेड आहे का?
• पिण्यासाठी स्वच्छ पाणी आणि मुला-मुलींसाठी वेगळी व स्वच्छ टॉयलेट्स आहेत का?
• शाळेत गोष्टीची पुस्तकं असलेलं ग्रंथालय आहे का? विज्ञानाचे प्रयोग करायला प्रयोगशाळा आहे का?
• मुलांना खेळायला मैदान आणि खेळण्याचं सामान आहे का?
• अपंग मुलांसाठी शाळेत यायला-जायला सोपा रस्ता (रॅम्प) आणि खास टॉयलेटची सोय आहे का?

३. शिक्षक आणि मुख्याध्यापक (Human Resources and Leadership) शाळा म्हणजे फक्त भिंती नाहीत, तर तिथले शिक्षक आणि मुख्याध्यापक!

• शाळेत शिकवायला पुरेसे आणि चांगले शिक्षक आहेत का? त्यांना नवीन गोष्टी शिकायला वेळोवेळी ट्रेनिंग मिळते का?
• मुख्याध्यापक फक्त ऑफिसमध्ये बसून काम करतात की सगळ्यांना सोबत घेऊन शाळेला पुढे नेण्याचं स्वप्न बघतात?
• शाळेतले सगळे कर्मचारी एकमेकांना मदत करतात का? तिथलं वातावरण आनंदी आहे का?

४. सर्वांसाठी समान संधी (Inclusive Practices) शाळा अशी हवी जिथे प्रत्येक मुलाला आपलंसं वाटेल.

• शाळेत मुलगा-मुलगी, गरीब-श्रीमंत किंवा अपंग-सक्षम असा कोणताही भेदभाव केला जातो का?
• प्रत्येक मुलाला वर्गात बोलायची आणि पुढे यायची संधी मिळते का?
• शाळेत कुणी कुणाला चिडवतं का (Bullying)? असं होऊ नये यासाठी शाळा काळजी घेते का?

५. शाळेचा कारभार (Management) शाळेचा कारभार सुरळीत आणि सगळ्यांना सोबत घेऊन चालला पाहिजे.

• ‘शाळा व्यवस्थापन समिती’ (SMC) फक्त कागदावर आहे की खरंच शाळेच्या भल्यासाठी काम करते?
• शाळेला सरकारकडून मिळणाऱ्या पैशांचा योग्य आणि प्रामाणिकपणे वापर होतो का?
• शाळेत अचानक आग लागली किंवा भूकंप झाला, तर मुलांच्या सुरक्षेची काय तयारी आहे?

६. विद्यार्थी आणि पालकांचे समाधान (Beneficiary Satisfaction) शाळा कुणासाठी आहे? मुलांसाठी आणि पालकांसाठी! मग ते शाळेबद्दल काय विचार करतात, हे महत्त्वाचंच!

• मुलांना शाळेत यायला आवडतं का? ती शाळेत खूश आहेत का?
• मुलांचे पालक शाळेच्या कामावर समाधानी आहेत का?
• शाळा पालक आणि विद्यार्थ्यांचं मत विचारात घेते का? त्यांच्या तक्रारी सोडवते का?

---

---

ही प्रक्रिया कशी चालते?

१. शाळेने स्वतःला तपासणे (स्वयं-मूल्यांकन): सर्वात आधी, शाळेने स्वतःच या पुस्तिकेतील १२८ प्रश्नांची प्रामाणिक उत्तरं द्यायची आहेत आणि आपण कोणत्या स्तरावर (१, २, ३ की ४) आहोत हे ठरवायचं आहे. हे म्हणजे शाळेने स्वतःच आरशात पाहण्यासारखं आहे.

२. बाहेरच्या तज्ज्ञांकडून मदत (बाह्य-मूल्यांकन): शाळेने स्वतःला दिलेले ग्रेड बरोबर आहेत की नाही, हे पाहण्यासाठी आणि त्यांना मदत करण्यासाठी काही शाळांमध्ये बाहेरून तज्ज्ञांची एक टीम येते. ही टीम चुका काढायला नाही, तर मदत करायला येते.

३. पुढील ३ वर्षांचा प्लॅन बनवणे (शाळा विकास आराखडा): या सगळ्या प्रक्रियेनंतर शाळेला एक स्पष्ट कल्पना येते की आपल्या चांगल्या गोष्टी कोणत्या आणि कुठे सुधारणा करायची आहे. यावर आधारित, शाळा पुढच्या तीन वर्षांसाठी एक पक्का ‘अ‍ॅक्शन प्लॅन’ बनवते. उदा. “पुढच्या वर्षी आपण ग्रंथालय सुरू करू,” “दोन वर्षांत खेळाचं मैदान तयार करू,” इत्यादी. हाच SQAAF चा खरा उद्देश आहे!

शेवटी काय?

थोडक्यात सांगायचं तर, SQAAF ही कोणतीही परीक्षा नाही, जिथे कुणी पास किंवा नापास होईल. हा एक प्रवास आहे, आपल्या शाळेला अजून चांगलं आणि ‘उत्कृष्ट’ बनवण्याचा! ही एक अशी प्रक्रिया आहे जी महाराष्ट्रातील प्रत्येक शाळेला मुलांसाठी शिकण्याचं आणि फुलण्याचं एक आनंददायी ठिकाण बनवेल.

---

---

SQAAF बाह्य-मूल्यांकन २०२५: महाराष्ट्रातील शाळांसाठी संपूर्ण मार्गदर्शक

महाराष्ट्र शासनाच्या ‘शाळा गुणवत्ता मूल्यांकन आणि आश्वासन आराखडा’ (SQAAF) अंतर्गत, शैक्षणिक वर्ष २०२४-२५ साठी बाह्य-मूल्यांकनाचा टप्पा जाहीर झाला आहे. राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद (SCERT), पुणे यांनी या प्रक्रियेसाठी सविस्तर सूचना जारी केल्या आहेत. हा लेख तुम्हाला SQAAF बाह्य-मूल्यांकन प्रक्रियेची संपूर्ण माहिती देईल.

SQAAF म्हणजे काय?

SQAAF (School Quality Assessment and Assurance Framework) हा राज्यातील शाळांच्या गुणवत्तेचे सर्वसमावेशक मूल्यांकन करून त्यांच्या विकासासाठी एक निश्चित आराखडा तयार करणारी प्रणाली आहे. याअंतर्गत शाळा प्रथम स्वतःचे मूल्यांकन (स्वयं-मूल्यांकन) करतात आणि त्यानंतर निवडक शाळांचे बाह्य-मूल्यांकन केले जाते.

बाह्य-मूल्यांकनाची उद्दिष्ट्ये

• स्वयं-मूल्यांकनाच्या निष्कर्षांची पडताळणी करणे.
• शाळांना त्यांच्या विकासासाठी वस्तुनिष्ठ अभिप्राय (feedback) देणे.
• एक मजबूत आणि गुणवत्तापूर्ण “शाळा विकास आराखडा” तयार करण्यासाठी शाळांना मदत करणे.

महत्वपूर्ण तारखा आणि कालावधी

घटक	अंतिम मुदत/कालावधी
शाळांनी स्वयं-मूल्यांकन पूर्ण करणे	अंतिम दिनांक: ३० जून, २०२५
पथकप्रमुखांची माहिती SCERT ला सादर करणे	अंतिम दिनांक: ०७ जुलै, २०२५
जिल्हास्तरावरून बाह्य-मूल्यांकन पूर्ण करणे	१५ जुलै, २०२५ ते ३१ जुलै, २०२५
जिल्ह्याचा एकत्रित अहवाल SCERT ला सादर करणे	अंतिम दिनांक: ०५ ऑगस्ट, २०२५

बाह्य-मूल्यांकन पथकाची रचना आणि निकष

प्रत्येक बाह्य-मूल्यांकन पथकात किमान चार सदस्य असतील.

• पथकप्रमुख: गटशिक्षणाधिकारी, DIET अधिव्याख्याता, विस्तार अधिकारी किंवा केंद्रप्रमुख या दर्जाचे वरिष्ठ अधिकारी असतील.
• सदस्य १: प्राथमिक शाळेचे मुख्याध्यापक (SQAAF निर्मिती प्रक्रियेतील सदस्यांना प्राधान्य).
• सदस्य २: माध्यमिक शाळेचे मुख्याध्यापक/उपमुख्याध्यापक/पर्यवेक्षक.
• सदस्य ३: SQAAF विषयात प्रशिक्षित किंवा शाळेतील वरिष्ठ शिक्षक.

शिक्षणाधिकाऱ्यांनी तालुकास्तरावर आवश्यक पथकांची निर्मिती करून, पथकप्रमुखांची माहिती विहित नमुन्यात

sqaafmh@maa.ac.in या ईमेलवर पाठवणे बंधनकारक आहे.

मूल्यांकन प्रक्रिया: टप्प्याटप्प्याने मार्गदर्शन

१. शाळा निवड: स्वयं-मूल्यांकनात सर्वाधिक गुण मिळवणाऱ्या ५% शाळांची निवड बाह्य-मूल्यांकनासाठी केली जाईल. यामध्ये सर्व व्यवस्थापन, माध्यम आणि स्तरांच्या शाळांचा समावेश असेल. PM-SHRI शाळांचे मूल्यांकनही केले जाईल. शाळांची अंतिम यादी SCERT मार्फत दिली जाईल.

२. पूर्व-तयारी: पथकातील सदस्यांनी शाळेला भेट देण्यापूर्वी SQAAF मार्गदर्शक पुस्तिका आणि

maa.ac.in संकेतस्थळावरील मार्गदर्शक व्हिडिओ काळजीपूर्वक अभ्यासावेत.

३. पोर्टलवर कामकाज:

• लॉगीन: पथकप्रमुखांना त्यांच्या ईमेल आयडीद्वारे https://scert-data.web.app/ या लिंकवर लॉगीन उपलब्ध करून दिले जाईल.
• शाळा निवड: लॉगीन केल्यानंतर, पथकप्रमुख दिलेल्या यादीतून शाळेचा UDISE क्रमांक टाकून निवडतील.
• पुरावे तपासणी: शाळेने स्वयं-मूल्यांकनात नोंदवलेला स्तर आणि पुराव्यांसाठी दिलेली Google Drive लिंक पोर्टलवर दिसेल. पथक प्रत्यक्ष पुरावे आणि ऑनलाइन पुरावे यांची पडताळणी करेल.

४. अहवाल अंतिम करणे:

• पथकप्रमुखांनी मूल्यांकनाची माहिती शाळेत, मुख्याध्यापकांच्या समोरच ऑनलाइन भरणे बंधनकारक आहे.
• एकदा अंतिम केलेला अहवाल बदलता येणार नाही, त्यामुळे सर्व माहिती अचूक भरावी.
• भेटीच्या दिवशी पथकाचा शाळेतील फोटो पोर्टलवर अपलोड करणे अनिवार्य आहे.

तफावत आणि अहवाल सादरीकरण

स्वयं-मूल्यांकन आणि बाह्य-मूल्यांकन यांच्या गुणांमध्ये

१५% पेक्षा जास्त तफावत आढळल्यास, ही बाब वरिष्ठांच्या निदर्शनास आणावी लागेल. मूल्यांकन पूर्ण झाल्यावर, प्रत्येक जिल्ह्याचा एकत्रित अहवाल ५ ऑगस्ट २०२५ पूर्वी SCERT ला सादर केला जाईल.

मार्गदर्शनासाठी राज्यस्तरीय समिती

शाळांना किंवा मूल्यांकन पथकांना प्रक्रियेदरम्यान कोणतीही शंका आल्यास, त्यांच्या मार्गदर्शनासाठी SCERT ने एक

राज्यस्तरीय तज्ज्ञ समिती स्थापन केली आहे. या समितीतील सदस्यांचे संपर्क क्रमांक आणि त्यांचे तज्ज्ञ क्षेत्र (SQAAF डोमेन) दस्तऐवजात उपलब्ध करून दिले आहेत. यामुळे शंकांचे त्वरित निरसन होण्यास मदत होईल.

SQAAF बाह्य-मूल्यांकन ही केवळ एक तपासणी प्रक्रिया नसून, शाळांच्या विकासाला चालना देणारी एक सकारात्मक संधी आहे. या प्रक्रियेतून शाळांना स्वतःच्या गुणवत्तेचे प्रतिबिंब दिसेल आणि एक प्रभावी “शाळा विकास आराखडा” तयार करण्याची दिशा मिळेल.