शिक्षण व्यवस्था : भारत विरुद्ध फिनलंड (India vs Finland)

जेव्हा आपण “जगातील सर्वोत्तम शिक्षण व्यवस्था” याबद्दल बोलतो, तेव्हा फिनलंडचे नाव हमखास घेतले जाते. फिनलंडने आपल्या शिक्षण पद्धतीत अशी क्रांती घडवली आहे की, जगभरातील शिक्षणतज्ज्ञ त्यांच्या मॉडेलचा अभ्यास करण्यासाठी तिथे जातात. दुसरीकडे, आपला भारत देश आहे, जिथे शिक्षणाला खूप महत्त्व दिले जाते, पण आपली पद्धत फिनलंडपेक्षा खूप वेगळी आहे. आपली शिक्षण व्यवस्था परीक्षा, गुण आणि स्पर्धेवर अधिक लक्ष केंद्रित करते.

या दोन पद्धतींमध्ये नेमका काय फरक आहे? फिनलंडच्या शिक्षण पद्धतीत असे काय खास आहे की, तिथले विद्यार्थी कमी तास अभ्यास करूनही जगात सर्वोत्तम ठरतात? आणि भारताच्या शिक्षण पद्धतीतील आव्हाने कोणती आहेत आणि आपण फिनलंडकडून काय शिकू शकतो? या सर्व प्रश्नांची उत्तरे आपण या लेखात शोधणार आहोत.

शिक्षणाचा मूळ उद्देश आणि तत्त्वज्ञान: स्पर्धा की सर्वांगीण विकास?

कोणत्याही देशाची शिक्षण व्यवस्था तिथल्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक विचारांवर अवलंबून असते. भारत आणि फिनलंडमधील सर्वात मोठा फरक त्यांच्या शिक्षणाकडे पाहण्याच्या दृष्टिकोनात आहे.

फिनलंड : “कमी म्हणजे जास्त” (Less is More)

फिनलंडच्या शिक्षण पद्धतीचा पाया ‘समानता’ आणि ‘सर्वांगीण विकास’ या दोन तत्त्वांवर उभा आहे. त्यांच्या मते, शिक्षण हे केवळ गुण मिळवण्यासाठी किंवा नोकरीसाठी नाही, तर एक चांगला, आनंदी आणि विचार करणारा नागरिक घडवण्यासाठी आहे.

• तणावमुक्त शिक्षण: फिनलंडमध्ये विद्यार्थ्यांवर परीक्षेचा किंवा स्पर्धेचा कोणताही ताण नसतो. कोण पहिला आला आणि कोण शेवटचा, याला तिथे महत्त्व दिले जात नाही. प्रत्येक विद्यार्थी आपापल्या गतीने शिकतो.
• खेळातून शिक्षण: वयाच्या सातव्या वर्षापर्यंत, मुलांना औपचारिक (formal) शिक्षण दिले जात नाही. त्यांना खेळातून, गाण्यांतून आणि गोष्टींमधून शिकवले जाते. यामुळे त्यांची शिकण्याची आवड नैसर्गिकरित्या वाढते.
• सर्वांगीण विकास: अभ्यासक्रमात गणित आणि विज्ञानाइतकेच महत्त्व कला, संगीत, खेळ आणि हस्तकला यांसारख्या विषयांना दिले जाते. विद्यार्थ्यांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्याकडे विशेष लक्ष दिले जाते.

भारत शिक्षण पद्धती : “जास्त म्हणजे जास्त” (More is More)

भारतात शिक्षणाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन खूप गंभीर आणि स्पर्धात्मक आहे. इथे शिक्षण हे एक चांगले भविष्य, चांगली नोकरी आणि समाजात प्रतिष्ठा मिळवण्याचे एक साधन मानले जाते.

• स्पर्धा आणि गुण: आपल्या शिक्षण पद्धतीत पहिल्या दिवसापासूनच स्पर्धा सुरू होते. चांगले गुण मिळवणे, परीक्षेत पहिला क्रमांक पटकावणे आणि इतरांपेक्षा पुढे जाणे, यावर खूप भर दिला जातो. यामुळे विद्यार्थ्यांवर प्रचंड मानसिक ताण येतो.
• पुस्तकी ज्ञान: आपला अभ्यासक्रम खूप मोठा आणि माहितीने भरलेला असतो. तो पूर्ण करण्याच्या नादात, व्यावहारिक (practical) ज्ञानापेक्षा पुस्तकी ज्ञानावर आणि पाठांतरावर जास्त लक्ष दिले जाते.
• परीक्षेला महत्त्व: आपली संपूर्ण शिक्षण व्यवस्था परीक्षेभोवती फिरते. वर्षभर काय शिकलो, यापेक्षा परीक्षेत तीन तासांत काय लिहिले, यावर विद्यार्थ्यांचे भविष्य ठरते.

---

---

शिक्षकांची भूमिका आणि सामाजिक स्थान: निर्माता की फक्त नोकरदार?

शिक्षक हा शिक्षण व्यवस्थेचा कणा असतो. भारत आणि फिनलंडमध्ये शिक्षकांच्या भूमिकेत आणि त्यांना मिळणाऱ्या आदरात जमीन-अस्मानाचा फरक आहे.

फिनलंड: शिक्षक म्हणजे ‘राष्ट्र निर्माता’

फिनलंडमध्ये शिक्षक होणे हे डॉक्टर किंवा इंजिनिअर होण्याइतकेच, किंबहुना त्याहूनही अधिक प्रतिष्ठेचे मानले जाते.

• उच्च पात्रता: शिक्षक होण्यासाठी किमान पदव्युत्तर पदवी (Master’s Degree) असणे अनिवार्य आहे आणि त्यासाठीची प्रवेश परीक्षा खूप कठीण असते. सर्वोत्तम विद्यार्थीच शिक्षक बनतात.
• पूर्ण स्वातंत्र्य: शिक्षकांना काय आणि कसे शिकवायचे, याचे पूर्ण स्वातंत्र्य असते. ते स्वतःच्या पद्धतीने अभ्यासक्रम तयार करू शकतात आणि विद्यार्थ्यांच्या गरजेनुसार शिकवण्याच्या पद्धतीत बदल करू शकतात.
• संशोधक म्हणून भूमिका: तिथले शिक्षक केवळ शिकवत नाहीत, तर ते शिक्षण पद्धतीवर संशोधनही करतात. त्यांना ‘Teaching Researcher’ म्हणून ओळखले जाते.

भारतातील शिक्षकांवरील कामाचा बोजा

भारतात शिक्षकांना खूप आदर दिला जातो, पण व्यवसाय म्हणून पाहताना चित्र थोडे वेगळे दिसते.

• कामाचा बोजा: शिक्षकांना शिकवण्याव्यतिरिक्त अनेक अशैक्षणिक कामे (उदा. निवडणूक, जनगणना, सरकारी योजनांची माहिती भरणे) करावी लागतात. यामुळे त्यांच्यावरील कामाचा ताण वाढतो आणि त्यांना शिकवण्यासाठी कमी वेळ मिळतो.
• कमी स्वातंत्र्य: अभ्यासक्रम आणि शिकवण्याची पद्धत आधीच ठरलेली असते. त्यात बदल करण्याचे स्वातंत्र्य शिक्षकांना खूप कमी असते.
• प्रशिक्षणाचा अभाव: अनेक शिक्षकांना वेळेनुसार नवीन तंत्रज्ञान आणि शिकवण्याच्या पद्धतींचे प्रशिक्षण मिळत नाही, ज्यामुळे ते जुन्याच पद्धतीने शिकवत राहतात.

मूल्यमापन आणि परीक्षा पद्धती: शिकण्यासाठी परीक्षा की परीक्षेसाठी शिक्षण?

फिनलंड : परीक्षेविना शिक्षण

ही फिनलंडच्या शिक्षण पद्धतीतील सर्वात आश्चर्यकारक गोष्ट आहे.

• मानकीकृत परीक्षा नाही: फिनलंडमध्ये, वयाच्या १६ वर्षांपर्यंत विद्यार्थ्यांची कोणतीही राष्ट्रीय किंवा मानकीकृत (standardized) परीक्षा होत नाही.
• शिक्षकांकडून मूल्यमापन: विद्यार्थ्यांचे मूल्यमापन पूर्णपणे त्यांचे शिक्षक करतात. ते वर्षभर विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीवर लक्ष ठेवतात आणि त्यानुसार त्यांना मदत करतात. इथे गुणांना नाही, तर ‘फीडबॅक’ (feedback) ला महत्त्व दिले जाते.
• शिकण्यावर भर: परीक्षेचा ताण नसल्यामुळे, विद्यार्थी केवळ गुण मिळवण्यासाठी नाही, तर खऱ्या अर्थाने ज्ञान मिळवण्यासाठी शिकतात.

भारत : परीक्षेचा बागुलबुवा

आपल्या शिक्षण पद्धतीत परीक्षेला खूप जास्त महत्त्व दिले जाते.

• सतत परीक्षा: पहिल्या इयत्तेपासूनच घटक चाचणी, सत्र परीक्षा आणि वार्षिक परीक्षा सुरू होतात.
• बोर्डाची परीक्षा: दहावी आणि बारावीची बोर्डाची परीक्षा विद्यार्थ्यांच्या आयुष्याला कलाटणी देणारी मानली जाते. या परीक्षेतील गुणांवरच त्यांचे पुढील शिक्षण आणि करिअर अवलंबून असते.
• पाठांतरावर भर: परीक्षेतील प्रश्नांचे स्वरूप असे असते की, अनेकदा विद्यार्थी विषय समजून घेण्याऐवजी, उत्तरं पाठ करण्यावर भर देतात.

शैक्षणिक समानता: सर्वांसाठी समान संधी?

फिनलंड: समानतेचे उत्तम उदाहरण

फिनलंडच्या यशाचे सर्वात मोठे रहस्य म्हणजे तिथली ‘शैक्षणिक समानता’.

• सर्व शाळा सरकारी: फिनलंडमध्ये जवळजवळ सर्व शाळा सरकारी आहेत आणि सर्वांना समान निधी मिळतो. त्यामुळे, श्रीमंत किंवा गरीब, प्रत्येक मुलाला एकाच दर्जाचे शिक्षण मिळते.
• मोफत शिक्षण: शिक्षण पूर्णपणे मोफत आहे. इतकेच नाही, तर शाळेत जेवण, पुस्तके, वाहतूक आणि आरोग्यसेवा या सर्व गोष्टी सरकार पुरवते.

भारत: शिक्षणातील दरी

भारतात सरकारी आणि खाजगी शाळांमध्ये खूप मोठी दरी आहे.

• शाळांमधील विषमता: सरकारी शाळांमध्ये अनेकदा सुविधांची कमतरता असते, तर खाजगी शाळांमध्ये चांगल्या सुविधा असतात, पण त्यांची फी खूप जास्त असते.
• आर्थिक परिस्थितीवर अवलंबून: मुलाला कोणत्या दर्जाचे शिक्षण मिळेल, हे अनेकदा त्याच्या कुटुंबाच्या आर्थिक परिस्थितीवर अवलंबून असते. ही विषमता आपल्या शिक्षण पद्धतीसमोरील सर्वात मोठे आव्हान आहे.

तुलनात्मक तक्ता: भारत विरुद्ध फिनलंड

मुद्दा	फिनलंड शिक्षण व्यवस्था	भारतीय शिक्षण व्यवस्था
शिक्षणाचा उद्देश	सर्वांगीण विकास, आनंद आणि समानता	शैक्षणिक यश, स्पर्धा आणि नोकरी
शाळेची सुरुवात	७ व्या वर्षी औपचारिक शिक्षण सुरू होते	३-४ वर्षांपासूनच औपचारिक शिक्षण सुरू होते
शाळेचा वेळ	दिवसाचे ४-५ तास	दिवसाचे ६-८ तास
गृहपाठ (Homework)	खूप कमी किंवा नाही	खूप जास्त
परीक्षा पद्धती	१६ वर्षांपर्यंत कोणतीही मोठी परीक्षा नाही	सतत परीक्षा आणि बोर्डाच्या परीक्षेवर भर
शिक्षकांची पात्रता	पदव्युत्तर पदवी (Master’s Degree) अनिवार्य	डी.एड./बी.एड. पदवी
शिक्षकांचे स्वातंत्र्य	अभ्यासक्रम आणि शिकवण्याच्या पद्धतीत पूर्ण स्वातंत्र्य	मर्यादित स्वातंत्र्य, ठरलेल्या अभ्यासक्रमानुसार शिकवणे
शाळांचा प्रकार	जवळजवळ सर्व शाळा सरकारी आणि समान दर्जाच्या	सरकारी आणि खाजगी शाळांमध्ये मोठी दरी
शिक्षण शुल्क	पूर्णपणे मोफत	सरकारी शाळांमध्ये कमी, खाजगी शाळांमध्ये खूप जास्त

भारत आणि फिनलंड शिक्षणाचा केंद्रबिंदू

पुढे दिलेले हे पाय चार्ट दोन्ही देशांच्या शिक्षण पद्धतीचा भर (Education system comparison Marathi) कशावर आहे, हे दाखवतात.

आपण काय शिकू शकतो?

फिनलंड आणि भारताची सामाजिक, आर्थिक आणि भौगोलिक परिस्थिती खूप वेगळी आहे. त्यामुळे, आपण फिनलंडची शिक्षण पद्धती जशीच्या तशी भारतात लागू करू शकत नाही. पण आपण त्यांच्याकडून काही गोष्टी नक्कीच शिकू शकतो.

1. परीक्षेचा ताण कमी करणे: विद्यार्थ्यांवरील परीक्षेचा आणि गुणांचा ताण कमी करून, त्यांना शिकण्याचा आनंद घेण्यासाठी प्रोत्साहित करणे आवश्यक आहे.
2. शिक्षकांना सक्षम करणे: शिक्षकांना अधिक स्वातंत्र्य, चांगले प्रशिक्षण आणि अशैक्षणिक कामांतून मुक्तता देणे महत्त्वाचे आहे.
3. व्यावहारिक ज्ञानावर भर: पुस्तकी ज्ञानासोबतच, विद्यार्थ्यांना जीवनात उपयोगी पडतील अशी व्यावहारिक कौशल्ये शिकवणे गरजेचे आहे.
4. समान संधी: सरकारी शाळांचा दर्जा सुधारून, प्रत्येक मुलाला, मग तो गरीब असो वा श्रीमंत, उत्तम शिक्षण मिळायला हवे.

भारताचे नवीन शैक्षणिक धोरण (NEP 2020) हे याच दिशेने उचललेले एक महत्त्वाचे पाऊल आहे, ज्यात खेळातून शिक्षण, व्यावसायिक शिक्षण आणि परीक्षेचा ताण कमी करण्यावर भर दिला आहे.

शेवटी, फिनलंडचे मॉडेल आपल्याला हे शिकवते की, शिक्षणाचा खरा उद्देश केवळ हुशार विद्यार्थी घडवणे नाही, तर आनंदी, निरोगी आणि विचार करणारे नागरिक घडवणे हा आहे. आणि याच दिशेने भारताची वाटचाल सुरू झाली आहे, ही एक आशेची गोष्ट आहे.