मराठी जोडाक्षरे : आता वाचन आणि लिखाण होणार सोपे!

मराठी जोडाक्षरे : मराठी भाषा बोलताना आपण अगदी सहज बोलून जातो, पण लिहिताना मात्र अनेकांना जोडाक्षरं लिहिताना अडचणी येतात. ‘चंद्र’, ‘सूर्य’, ‘प्रार्थना’ यांसारखे शब्द लिहिताना हमखास चुका होतात. पण काळजी करू नका! मराठी जोडाक्षरं दिसायला जरी अवघड वाटत असली, तरी ती समजून घेतली तर खूप सोपी आहेत. आजच्या लेखात आपण मराठी जोडाक्षरांची दुनिया अगदी सोप्या भाषेत समजून घेणार आहोत, जेणेकरून तुम्हाला पुन्हा कधीही जोडाक्षरं लिहिताना किंवा वाचताना अडचण येणार नाही.

जोडाक्षर म्हणजे नेमकं काय?

अगदी साध्या आणि सोप्या भाषेत सांगायचं तर, दोन किंवा अधिक व्यंजनं (क, ख, ग, घ…) एकत्र येऊन त्यांना एक स्वर (अ, आ, इ, ई…) जोडला की जोडाक्षर तयार होतं. यातलं पहिलं व्यंजन अर्धं उच्चारलं जातं आणि दुसरं व्यंजन स्वरासहित पूर्ण उच्चारलं जातं.
उदाहरणार्थ, ‘शब्द’ हा शब्द घेऊया. यात ‘श’ + ‘ब्’ + ‘द’ अशी फोड नाही. याची खरी फोड ‘श्’ + ‘ब्’ + ‘अ’ + ‘द’ + ‘अ’ अशी आहे. इथे ‘श्’ आणि ‘ब्’ ही दोन व्यंजनं एकत्र आली आहेत आणि त्यांना ‘अ’ हा स्वर जोडला गेला आहे. त्यामुळे ‘ब्द’ हे जोडाक्षर तयार झाले आहे.

जोडाक्षरं तयार करण्याचे सोपे नियम

मराठीत जोडाक्षरं लिहिण्याच्या काही सोप्या पद्धती आहेत. चला, त्या पाहूया:
१. उभी अक्षरं जोडून: ‘ग’, ‘न’, ‘श’, ‘ष’, ‘स’ यांसारख्या अक्षरांना उभा दंड असतो. ही अक्षरं दुसऱ्या अक्षराला जोडताना त्यांचा उभा दंड काढून टाकला जातो.
* उदाहरणे:
   * ग्न: अग्नी (अ + ग् + न् + ई)
   * श्य: दृश्य (दृ + श् + य् + अ)
   * स्त: पुस्तक (पु + स् + त् + अ + क)

२. अर्धे अक्षर लिहून: काही अक्षरं अर्धी लिहून दुसऱ्या अक्षराला जोडली जातात. ‘क्’, ‘फ्’, ‘प्’, ‘व्’ ही त्याची काही उदाहरणे आहेत.
* उदाहरणे:
   * क्त: रक्त (र् + अ + क् + त् + अ)
   * प्त: गुप्त (ग् + उ + प् + त् + अ)
   * श्व: अश्व (अ + श् + व् + अ)

३. ‘र’ ची गंमत (रफार आणि रकार): ‘र’ हे व्यंजन जोडाक्षरांमध्ये वेगवेगळ्या रूपात येतं आणि इथेच अनेकांचा गोंधळ होतो.
* रफार (र्): जेव्हा ‘र’ चा उच्चार अर्धा आणि पुढच्या अक्षराच्या आधी होतो, तेव्हा तो पुढच्या अक्षरावर चंद्रकोरीच्या (र्‍) रूपात येतो. यालाच ‘रफार’ म्हणतात.
   * उदाहरणे: सूर्य (स् + ऊ + र् + य् + अ), पर्वत (प् + अ + र् + व् + अ + त), कर्म (क् + अ + र् + म् + अ)

* रकार (र): जेव्हा ‘र’ चा उच्चार पूर्ण असतो आणि त्याच्या आधीचं व्यंजन अर्धं असतं, तेव्हा ‘र’ त्या व्यंजनाला खाली जोडला जातो.
   * उदाहरणे: प्रकाश (प् + र् + अ + क् + आ + श् + अ), ग्रह (ग् + र् + अ + ह), वक्र (व् + अ + क् + र् + अ)
* ‘ट’, ‘ठ’, ‘ड’, ‘ढ’ सोबत ‘र’: ‘ट’, ‘ठ’, ‘ड’, ‘ढ’ या अक्षरांना ‘र’ जोडताना तो (^) असा खाली जोडला जातो.
   * उदाहरणे: ट्रक, ड्रम, राष्ट्र

४. काही खास जोडाक्षरं: काही जोडाक्षरं वेगळ्या पद्धतीने लिहिली जातात. ही आपण सरावाने सहज शिकू शकतो.
* क्ष (क् + ष): क्षमा, रक्षण
* ज्ञ (द् + न् + य): ज्ञान, विज्ञान
* त्र (त् + र): पत्र, मित्र
* श्र (श् + र): श्रम, श्रीमान
* द्य (द् + य): विद्या, उद्योग

बोलीभाषेतील काही सोपी जोडाक्षरे आणि शब्द

आपण रोजच्या बोलण्यात अनेक जोडाक्षरयुक्त शब्द वापरतो. चला, काही नेहमीच्या वापरातील शब्द पाहूया:
* क्का: धक्का, पक्का
* च्चा: कच्चा, बच्चा
* स्त: मस्त, दोस्त
* ष्ट: स्पष्ट, कष्ट
* प्र: प्रयत्न, प्रेम
* त्र: रात्र, सत्र
* **म्ह:**म्हातार, म्हैस
* त्म: आत्मा, महात्मा
* श्य: आयुष्य, भविष्य

जोडाक्षरांचा नियमित सराव केल्यास ती लवकरच तुमच्या हातावळणी बसतील. वर्तमानपत्रं, पुस्तकं वाचताना जोडाक्षरांकडे लक्ष द्या. ती कशी तयार झाली आहेत, हे समजून घेण्याचा प्रयत्न करा. सुरुवातीला चुका होतील, पण हळूहळू तुम्ही यात नक्कीच पारंगत व्हाल.

---

---