“आई, चहापाणी तयार आहे का?” “आज बाजारातून भाजीपाला आणायचा आहे.” “देवपूजा झाली की मी येतो.”
ही वाक्यं आपण किती सहज बोलून जातो, नाही का? पण तुम्ही कधी विचार केलाय की यातले ‘चहापाणी’, ‘भाजीपाला’, ‘देवपूजा’ हे शब्द कसे तयार झाले? हेच आहेत मराठी भाषेला श्रीमंत करणारे ‘जोडशब्द’.
हे शब्द म्हणजे काही रॉकेट सायन्स नाही, तर आपल्या रोजच्या बोलण्यातलाच एक अविभाज्य भाग आहेत. आज आपण याच जोडशब्दांची गंमत अगदी सोप्या, बोली भाषेत जाणून घेणार आहोत. हा लेख वाचल्यानंतर तुम्हाला जोडशब्द म्हणजे काय, ते कसे तयार होतात आणि आपण ते रोज कसे वापरतो, हे अगदी स्पष्ट होईल.
जोडशब्द आणि जोडाक्षर : गोंधळ नको!
सगळ्यात आधी एक महत्त्वाची गोष्ट स्पष्ट करूया. अनेक जण ‘जोडशब्द’ आणि ‘जोडाक्षर‘ यामध्ये गोंधळ करतात.
* जोडाक्षर: हे अक्षरांना जोडून तयार होते. उदा. ‘स्त’ (पुस्तक), ‘क्य’ (वाक्य). यात दोन किंवा अधिक व्यंजनं आणि एक स्वर एकत्र येतो.
* जोडशब्द: हे दोन किंवा अधिक अर्थपूर्ण शब्दांना जोडून तयार होतो. उदा. ‘देव’ + ‘घर’ = ‘देवघर’.
थोडक्यात, जोडाक्षर हे शब्दाचा एक भाग आहे, तर जोडशब्द हा स्वतः एक पूर्ण शब्द आहे जो दोन शब्दांपासून बनला आहे.
जोडशब्द म्हणजे नेमकं काय?
जेव्हा दोन किंवा अधिक अर्थपूर्ण शब्द एकत्र येऊन, त्यांच्या एकत्रीकरणाने एक नवीन शब्द तयार होतो, त्याला ‘जोडशब्द’ किंवा ‘सामासिक शब्द’ म्हणतात. हे शब्द भाषेला संक्षिप्त आणि प्रभावी बनवतात. लांबलचक बोलण्याऐवजी एका शब्दात मोठा अर्थ दडलेला असतो.
उदाहरणार्थ, ‘पुरण घालून तयार केलेली पोळी’ असं लांब म्हणण्याऐवजी आपण ‘पुरणपोळी’ हा सोपा जोडशब्द वापरतो. ‘राजाचा वाडा’ न म्हणता ‘राजवाडा’ म्हणतो. सोपं आहे ना?
बोलीभाषेतील जोडशब्दांचे काही सोपे प्रकार
व्याकरणात जोडशब्दांचे (सामासिक शब्दांचे) मुख्य चार प्रकार आहेत. चला, ते अगदी सोप्या उदाहरणांसहित समजून घेऊया.
१. अव्ययीभाव समास : यात पहिला शब्द महत्त्वाचा असतो आणि तो बहुधा अव्यय (ज्यात बदल होत नाही असा शब्द) असतो.
* उदाहरणे:
* गैरहजर: (हजेरीच्या विरुद्ध)
* आजन्म: (जन्मापासून)
* दारोदार: (प्रत्येक दारी)
* यथाशक्ती: (शक्तीप्रमाणे)
२. तत्पुरुष समास : यात दुसरा शब्द महत्त्वाचा असतो आणि अर्थ लावताना मधले काही शब्द गाळलेले असतात. मराठीतले बहुतेक जोडशब्द याच प्रकारातले आहेत.
* उदाहरणे:
* तोंडपाठ: (तोंडाने पाठ)
* राजवाडा: (राजाचा वाडा)
* वनभोजन: (वनातील भोजन)
* अनपेक्षित: (अपेक्षा नसलेले)
३. द्वंद्व समास: यात दोन्ही शब्द महत्त्वाचे असतात. ‘आणि’, ‘व’, ‘अथवा’ यांसारख्या शब्दांनी ते जोडलेले असतात.
* उदाहरणे:
* आईवडील: (आई आणि वडील)
* पापपुण्य: (पाप किंवा पुण्य)
* भाऊबहीण: (भाऊ आणि बहीण)
* खरेखोटे: (खरे किंवा खोटे)
* चहापाणी: (चहा आणि पाणी, तसेच इतर फराळाचे पदार्थ)
४. बहुव्रीहि समास : यात दोन्ही शब्द महत्त्वाचे नसून, त्या दोन्ही शब्दांवरून तिसऱ्याच गोष्टीचा किंवा व्यक्तीचा बोध होतो.
* उदाहरणे:
* नीलकंठ: (ज्याचा कंठ निळा आहे तो – शंकर भगवान)
* गजानन: (गजाचे/हत्तीचे आनन/तोंड आहे ज्याला तो – गणपती)
* लंबोदर: (ज्याचे उदर लांब आहे तो – गणपती)
* दशरथ: (दहा रथ आहेत ज्याच्याकडे तो)
आपल्या रोजच्या वापरातील जोडशब्दांची जत्रा!
चला, आता आपण रोजच्या जीवनात वापरत असलेल्या काही मजेदार जोडशब्दांची यादी पाहूया.
नातेसंबंध :
* आईवडील
* भाऊबहीण
* काकाकाकी
* मामामामी
* आजीआजोबा
* पतीपत्नी
खाद्यपदार्थ:
* पुरणपोळी
* कांदेपोहे
* बटाटेवडा
* भाजीपाला
* मीठभाकर
* तेलपाणी
* वरणभात
घरगुती वस्तू आणि गोष्टी:
* देवघर
* स्वयंपाकघर
* केरसुणी
* भांडीकुंडी
* घरदार
* पांढरपेशा
दैनंदिन व्यवहार:
* कामधंदा
* ये-जा
* देवाणघेवाण
* पैसाअडका
* न्यायनिवाडा
* नोकरीधंदा
* उलाढाल
इतर गंमतीदार शब्द:
* जाडाजुडा
* बारीकसारीक
* टंगळमंगळ
* गडबडगुंडा
* चोरलबाड
जोडशब्द हे मराठी भाषेचे सौंदर्य आहेत. ते आपली भाषा अधिक सोपी, अर्थपूर्ण आणि प्रवाही बनवतात. आता पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्ही ‘घरकाम’ किंवा ‘शेतीवाडी’ असे शब्द वापराल, तेव्हा तुम्हाला नक्कीच आठवेल की हे साधे शब्द नसून ‘जोडशब्द’ आहेत, जे आपल्या भाषेला अधिक श्रीमंत बनवतात.
मराठी जोडशब्दांची विस्तृत यादी (200+ शब्द)
नातेसंबंध आणि माणसे (Relationships and People)* आईवडील
* भाऊबहीण
* काकाकाकी
* मामामामी
* आजीआजोबा
* पतीपत्नी
* सासूसासरे
* दीरभावजय
* नणंदभावजय
* आप्तस्वकीय
* इष्टमित्र
* मित्रमंडळी
* सोयरेधायरे
* पाहुणेरावळे
* लेकरेबाळे
* गोरगरीब
* श्रीमंत-शेटजी
* पांढरपेशा
* साधुसंत
खाद्यपदार्थ (Food Items)
20. पुरणपोळी
21. कांदेपोहे
22. बटाटेवडा
23. वरणभात
24. मीठभाकर
25. तेलपाणी
26. भाजीपाला
27. चहापाणी
28. गूळपोळी
29. श्रीखंडपुरी
30. दहीभात
31. मसालाभात
32. मेतकूटभात
33. चटणीकोशिंबीर
34. भाजीभाकरी
35. दूधदुभते
36. फळफळावळ
37. दाणापाणी
38. अन्नपाणी
घरगुती आणि दैनंदिन वस्तू (Household & Daily Items)
39. देवघर
40. स्वयंपाकघर
41. केरसुणी
42. भांडीकुंडी
43. घरदार
44. अंथरूणपांघरूण
45. चटईपातळ
46. सामानसुमान
47. कपडालत्ता
48. दाणागोटा
49. मीठमिरची
50. हळदकुंकू
51. केर कचरा
52. किडूकमिडूक
53. पालापाचोळा
54. शेणमाती
55. दगडधोंडे
56. सोनेनाणे
57. दागदागिने
व्यवहार आणि काम (Business and Work)
58. कामधंदा
59. देवाणघेवाण
60. पैसाअडका
61. न्यायनिवाडा
62. नोकरीधंदा
63. उलाढाल
64. बाजारहाट
65. खरेदीविक्री
66. शेतीवाडी
67. घरकाम
68. पत्रव्यवहार
69. हिशोबकिताब
70. जाहिरातबाजी
71. आवकजावक
72. मारामारी
73. जाळपोळ
74. तोडफोड
75. चोरीमारी
76. हालहवाल
विरुद्धार्थी शब्द एकत्र (Antonyms Together)
77. पापपुण्य
78. खरेखोटे
79. सुखदुःख
80. हारजीत
81. ऊनपाऊस
82. खालीवर
83. मागेपुढे
84. इकडेतिकडे
85. कमीजास्त
86. नफातोटा
87. दिवसरात्र
88. लहानमोठे
89. आतबाहेर
90. बरेवाईट
91. चूकभूल
92. मान-अपमान
93. न्याय-अन्याय
94. पास-नापास
वेळ, दिशा आणि ठिकाण (Time, Direction & Place)
95. सकाळसंध्याकाळ
96. आजकाल
97. उद्यापरवा
98. क्षणोक्षणी
99. दारोदारी
100. गावोगावी
101. आजन्म
102. रात्रंदिवस
103. घडोघडी
104. पदोपदी
105. वारंवार
106. आसपास
107. आजूबाजूला
108. समोरासमोर
109. दाहीदिशा
110. डोंगरदऱ्या
निसर्ग आणि प्राणी (Nature and Animals)
111. पशुपक्षी
112. झाडेझुडपे
113. नदीनाले
114. जनावरेढोरे
115. किडामुंगी
116. चंद्रसूर्य
117. आकाशपाताळ
118. वेलीबुट्टी
119. वनउपवन
120. पशुपक्षी
गुण आणि स्थिती (Qualities and States)
121. जाडाजुडा
122. बारीकसारीक
123. शहाणसुरता
124. वेडावाकडा
125. साधासुधा
126. भोळाभाबडा
127. लबाडलांडगा
128. अचकटविचकट
129. अघळपघळ
130. अडखळत अडखळत
131. अवतीभवती
132. अवसानघात
133. अक्राळविक्राळ
134. आरपार
135. आंबटचिंबट
136. उघडनागडा
137. ओबडधोबड
138. गोडधोड
139. टंगळमंगळ
140. टिकलं-टोपकलं
141. त्रांगडं-भिंगडं
142. थातुरमातुर
143. धडधाकट
144. नरमगरम
145. आरडाओरडा
146. काळाठिक्कर
147. जिकडेतिकडे
शरीराचे अवयव आणि संबंधित (Body Parts & Related)
148. तोंडपाठ
149. डोकेदुखी
150. पोटदुखी
151. मानपान
152. नाकडोळे
153. हातपाय
154. अंगठा-करंगळी
155. मनगट-पोटरी
156. अंगप्रत्यंग
157. अक्कलहुशारी
158. ओळखपाळख
159. थाटमाट
160. रीतीरिवाज
161. सणसमारंभ
162. गडबडगुंडा
163. अचूक-बिनचूक
164. अटीतटी
165. अंतर्बाह्य
166. अदलाबदल
167. अवाक्षर
168. अवसानघात
169. अळमटळम
170. आचारविचार
संकीर्ण शब्द (Miscellaneous Words)
171. आटापिटा
172. आडाखे-अंदाज
173. आपपर
174. आढेवेढे
175. उरलासुरला
176. एकएकटे
177. ओढाताण
178. कथा-कादंबरी
179. कधीमधी
180. काटकोन
181. कानाकोपरा
182. कामकाज
183. काटकसर
184. कोर्टकचेरी
185. कीर्ती-लौकिक
186. खणखणीत-नाणं
187. खस्ता-मेहनत
188. खाचखळगे
189. खेळखंडोबा
190. गल्लीबोळ
191. गाऱ्हाणे-तक्रार
192. गुरेढोरे
193. गोषवारा
194. चढ-उतार
195. चडफड
196. चट्टा-मट्टा
197. जडणघडण
198. जडभारी
199. जपतप
200. जीवन-मरण
201. जुनेपुराणे
202. डावपेच
203. तळमळ